مدرسه علمیه الزهرا (سلام الله علیها) یزد

در حدیثي از امام صادق(علیه السلام) مي‏خوانیم‏: «شیطان چهار بار فریاد كشید و ناله سر داد نخستین بار روزي بود كه از درگاه خدا رانده شد، دوم هنگامي بود كه از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد(صلی الله علیه و آله) بعد از فترت پیامبران بود، و چهارمين بار زماني بود كه سوره حمد نازل شد»!

محتوای سوره مبارکه حمد
سوره حمد كه نام دیگرش «فاتحه الكتاب» است، هفت آیه دارد1  و تنها سوره‏اي است كه بر هر مسلماني واجب است حداقل روزانه ده بار آن را در نمازهاي شبانه روزي بخواند وگرنه نماز او باطل است. «لا صلاة الّا بفاتحه الكتاب»2 بنا به روایت جابر بن عبد اللّه انصاري از رسول اكرم(صلی الله علیه و آله): این سوره بهترین سوره‏هاي قرآن است.3

آیات سوره‏ي مباركه فاتحه، اشاراتي در باره‏ي خداوند و صفات او، مسأله معاد، شناخت و درخواست رهروي در راه حقّ و قبول حاكمیت و ربوبیّت خداوند دارد. همچنین به ادامه‏ي راه اولیاي خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب‏شدگان اعلام بیزاري و انزجار شده است. سوره‏ي حمد همانند خود قرآن مایه‏ي شفاست، هم شفاي دردهاي جسماني و هم شفاي بیماري‏هاي روحي.4

درسهاي تربیتي سوره‏ي حمد
در تفسیر نمونه به مواردی از اثرات تربیتی سوره حمد اشاره شده است كه با توجه و عمل به هركدام از این موارد، انسان هرچه بیشتر در راه شناخت و نزدیكی به پروردگار قرار می‌گیرد:

- انسان در تلاوت سوره‏ي حمد با «بِسْمِ اللَّهِ» از غیر خدا قطع امید مي‏كند.

2- با «رَبِّ الْعالَمِینَ» و «مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ» احساس مي‏كند كه مربوب و مملوك است و خودخواهي و غرور را كنار مي‏گذارد.

3- با كلمه «عالمین» میان خود و تمام هستي ارتباط برقرار مي‏كند.

4- با «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خود را در سایه لطف او مي‏داند.

5- با «مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ» غفلتش از آینده زدوده مي‏شود.

6- با گفتن «إِیَّاكَ نَعْبُدُ» ریا و شهرت طلبي را زایل مي‏كند.

7- با «إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ» از ابرقدرت‏ها نمي‏هراسد.

8- از «أَنْعَمْتَ» مي‏فهمد كه نعمت‏ها به دست اوست.

9- با «اهْدِنَا» رهسپاري در راه حقّ و طریق مستقیم را درخواست مي‏كند.

10- در «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» همبستگي خود را با پیروان حقّ اعلام مي‏كند.

11- با «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «ولَا الضَّالِّینَ» بیزاري و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مي‏دارد.


سوره حمد، اساس قرآن است‏

در حدیثي از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مي‏خوانیم كه: «الحمد ام القرآن‏» و این به هنگامي بود كه جابر بن عبداللَّه انصاري خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسید، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «الا اعلمك افضل سورة انزلها اللَّه في كتابه؟ قال فقال له جابر بلي بابي انت و امي یا رسول اللَّه! علمنیها، فعلمه الحمد، ام الكتاب‏». آیا برترین سوره‏اي را كه خدا در كتابش نازل كرده به تو تعلیم كنم، جابر عرض كرد آري پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم كن، پیامبر(صلی الله علیه و آله) سوره حمد كه ام الكتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفاي هر دردي است مگر مرگ.5

و نیز از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده كه فرمود: «و الذي نفسي بیده ما انزل اللَّه في التوراة، و لا في الزبور، و لا في القرآن مثلها، هي ام الكتاب‏»، قسم به كسي كه جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتي در قرآن، مثل این سوره را نازل نكرده است، و این ام الكتاب است.6


وجه توحیدی سوره حمد

در حقیقت سوره حمد هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت. و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه‏گانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به اركان را در بر دارد، و مي‏دانیم« ام» به معني اساس و ریشه است.

شاید به همین دلیل است كه« ابن عباس» مفسر معروف اسلامي مي‏گوید: «ان لكل شي‏ء اساسا … و اساس القرآن الفاتحة»، هر چیزي اساس و شالوده‏اي دارد … و اساس و زیر بناي قرآن، سوره حمد است. روي همین جهات است كه در فضیلت این سوره از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده: «ایما مسلم قرأ فاتحه الكتاب اعطي من الاجر كانما قرأ ثلثي القرآن، و اعطي من الاجر كانما تصدق علي كل مؤمن و مؤمنه‏»، هر مسلماني سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه كسي است كه دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگري پاداش كسي است كه تمام قرآن را خوانده باشد) و گویي به هر فردي از مردان و زنان مؤمن هدیه‏اي فرستاده است.7

تعبیر به دو سوم قرآن شاید به خاطر آنست كه بخشي از قرآن توجه به خدا است و بخشي توجه به رستاخیز و بخش دیگري احكام و دستورات است كه بخش اول و دوم در سوره حمد آمده، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است كه همه قرآن را از یك نظر در ایمان و عمل مي‏توان خلاصه كرد كه این هر دو در سوره حمد جمع است.


سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر(صلی الله علیه و آله)‏

جالب اینكه در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یك موهبت بزرگ به پیامبر(صلی الله علیه و آله) معرفي شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است، آنجا كه مي‏فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ»، ما به تو سوره حمد كه هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم (سوره حجر آیه 87).

قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است. همین مضمون در حدیثي از امیر مؤمنان علي(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است كه فرمود: «ان اللَّه تعالي افرد الامتنان علي بفاتحة الكتاب و جعلها بازاء القرآن العظیم و ان فاتحة الكتاب اشرف ما في كنوز العرش»، خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظیم قرار داده، و سوره حمد با ارزشترین ذخائر گنجهاي عرش خدا است»!8

در عیون اخبار الرضا(علیه السلام) در حدیثي از پیامبر(صلی الله علیه و آله) مي‏خوانیم:
خداوند متعال چنین فرموده: من سوره حمد را میان خود و بنده‏ام تقسیم كردم نیمي از آن براي من، و نیمي از آن براي بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را مي‏خواهد از من بخواهد:

هنگامي كه بنده مي‏گوید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خداوند بزرگ مي‏فرماید بنده‏ام بنام من آغاز كرد، و بر من است كه كارهاي او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر بركت كنم، و هنگامي كه مي‏گوید «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» خداوند بزرگ مي‏گوید بنده‏ام مرا حمد و ستایش كرد، و دانست نعمتهایي را كه دارد از ناحیه من است، و بلاها را نیز من از او دور كردم، گواه باشید كه من نعمتهاي سراي آخرت را بر نعمتهاي دنیاي او مي‏افزایم، و بلاهاي آن جهان را نیز از او دفع مي‏كنم، همانگونه كه بلاهاي دنیا را دفع كردم. و هنگامي كه مي‏گوید « الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خداوند مي‏گوید: بنده‏ام گواهي داد كه من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان مي‏كنم، و سهم او را از عطایم افزون مي‏سازم. و هنگامي كه مي‏گوید « مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ» او مي‏فرماید: گواه باشید همانگونه كه او حاكمیت و مالكیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب، حسابش را آسان مي‏كنم، حسناتش را مي‏پذیرم، و از سیئاتش صرف نظر مي‏كنم. و هنگامي كه مي‏گوید « إِیَّاكَ نَعْبُدُ» خداوند بزرگ مي‏گوید بنده‏ام راست مي‏گوید، تنها مرا پرستش مي‏كند، من شما را گواه مي‏گیرم بر این عبادت خالص ثوابي به او مي‏دهم كه همه كساني كه مخالف این بودند به حال او غبطه خورند. و هنگامي كه مي‏گوید « إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ» خدا مي‏گوید: بنده‏ام از من یاري جسته، و تنها به من پناه آورده گواه باشید من او را در كارهایش كمك مي‏كنم، در سختیها به فریادش مي‏رسم، و در روز پریشاني دستش را مي‏گیرم. و هنگامي كه مي‏گوید « اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ …» (تا آخر سوره) خداوند مي‏گوید این خواسته بنده‏ام بر آورده است، و او هر چه مي‏خواهد از من بخواهد كه من اجابت خواهم كرد آنچه امید دارد، به او مي‏بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش مي‏سازم.
هنگامي كه بنده مي‏گوید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خداوند بزرگ مي‏فرماید بنده‏ام بنام من آغاز كرد، و بر من است كه كارهاي او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر بركت كنم

خلاصه‏
خلاصه مفهوم سوره حمد، این است كه خداوند نخست خودش را با اوصاف كمال و جمالش تمجید و توصیف مي‏كند و با افعال و اوصاف متعالي‏اش خود را معرفي مي‏نماید: تربیت عمومي، رحمت عامّه و سلطنت روز جزا را كه از آن او است، به بشر یادآوري مي‏كند، آن‏گاه نتیجه‏ گیري مي‏كند كه عبادت، پرستش و استعانت اختصاص به خدا دارد و جز او كسي سزاوار ستایش وپرستش نیست، این است كه باید تنها خدا را پرستش نمود و از او یاري و مدد خواست.

سپس راه دعا و نیایش را به انسان‏ها تعلیم مي‏كند و تذكرشان مي‏دهد كه از خداوند درخواست كنند تا آنان را به صراط مستقیم و راه راست و به سوي سعادت جاوداني هدایت‏شان كند، به یك حیات جاودانه و زندگي ابدي و به نعمت‏هاي غیر قابل زوال و پایان ناپذیرشان برساند و در نور و روشنایي كه تاریكي و ظلمتي بعد از آن وجود ندارد، قرارشان دهد.

و در آخرین مرحله این نكته را بیان مي‏كند كه راه مستقیم و هدایت به كساني اختصاص دارد كه خداوند با رحمت و فضل خویش آن‏ها را مشمول رحمت بي‏پایان و نعمت‏هاي فراوان خویش ساخته و الطاف خاصي مبذولشان داشته است و این راه با راه كساني كه مورد خشم و غضب خدا قرار گرفته‏اند و با راه كساني كه از راه صحیح منصرف گردیده‏اند، متمایز و جداست.

بنابراین، سوره حمد از چهار بخش تشكیل یافته و هر بخش هدفي در بر دارد و مجموعا چهار هدف عالي و مهم را تعقیب مي‏كند:

1- خدا را با صفات عالي و كمالي‏اش براي انسان‏ها توصیف و معرفي مي‏كند.

2- عبادت، پرستش و استعانت مخصوص به خداست و جز او كسي سزاوار آن نیست.

3- هدایت به راه راست و شناخت راه راست و راه نیكان را باید از پیشگاه الهي خواست و در راهیابي از او مدد و یاري جست.

4- راه نیكان از راه خشم زدگان (مغضوبین) و از راه گمراهان (ضالّین) متمایز و جداست.


^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^
1- عدد هفت، عدد آسمان‏ها، ایّام هفته، طواف، سعي بین صفا و مروه و پرتاب سنگ به شیطان نیز مي‏باشد.
2- مستدرك، ج 4، ح 4365.
3- بحارالانوار، ج 92، ص 257.

4- علّامه امیني قدس سره در تفسیر فاتحة الكتاب، روایات زیادي را در این زمینه نقل نموده است.
5- “مجمع البیان” و” نور الثقلین” آغاز سوره حمد.
6- همان مأخذ.
7- مجمع البیان آغاز سوره حمد
8- تفسیر برهان جلد اول صفحه 26 طبق نقل تفسیر البیان‏
9- نور الثقلین جلد اول صفحه 4
منابع:
ــ تفسیر نور، ج‏1
ــ تفسیر نمونه، ج‏ 1
ــ تفسیر روشن، ج‏
ــ تفسیر جامع، ج‏ 1

برگرفته از گروه دین و اندیشه تبیان